«Θα πρέπει όλοι μας να κατανοήσουμε και να συγχωρήσουμε το παρελθόν και να αγαπήσουμε και να ενεργοποιήσουμε το κοινό μας μέλλον» – Γιάννης Τουμαζής

«Θα πρέπει όλοι μας να κατανοήσουμε και να συγχωρήσουμε το παρελθόν και να αγαπήσουμε και να ενεργοποιήσουμε το κοινό μας μέλλον».

 

Μέσα από τις προσπάθειες της δικοινοτικής τεχνικής επιτροπής για τον πολιτισμό, στα πλαίσια του έργου “In Culture We Trust”, γίναμε με τον πιο έμπρακτο τρόπο μάρτυρες στη δύναμη της τέχνης να ενώνει τους ανθρώπους. Στα πλαίσια του πρότζεκτ έγινε ανταλλαγή 210 έργων Ελληνοκυπρίων και Ελλήνων ζωγράφων με οπτικοακουστικό υλικό του ΡΙΚ που αφορά στους Τουρκοκύπριους. Τα έργα που μετά από μεγάλες προσπάθειες παρουσιάστηκαν στο κοινό στα τέλη Φεβρουαρίου με μια μικρή έκθεση τώρα συναντιούνται και πάλι με τους λάτρες της τέχνης στα πλαίσια της έκθεσης «Ξαναγέννηση» στη νότια πλευρά της Λευκωσίας.

Μιλήσαμε με τον ελληνοκύπριο αντιπρόεδρο της δικοινοτικής τεχνικής επιτροπής για τον πολιτισμό, ιστορικό τέχνης και επιμελητή της έκθεσης -η οποία καθ’ όλη τη διάρκεια του Ιούλη ήταν πόλος έλξης για τους επισκέπτες- Δρα  Γιάννη Τουμαζή.

 Ας ξεκινήσουμε με κάποιες πληροφορίες για το πρότζεκτ «In Culture We Trust». Μπορείτε να εξηγήσετε τη διαδικασία, πώς ξεκινήσατε;

Το πρότζεκτ “In Culture We Trust” αφορά αφενός τα 219 έργα τέχνης που επεστράφησαν, μετά από 46 χρόνια, από την Τουρκοκυπριακή στην Ελληνοκυπριακή Κοινότητα, στο πλαίσιο των  μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης που συμφωνήθηκαν μεταξύ των ηγετών των δύο Κοινοτήτων. Αφετέρου, στο ίδιο πλαίσιο, η Τουρκοκυπριακή Κοινότητα έλαβε από την Ελληνοκυπριακή Κοινότητα ηχητικά και τηλεοπτικά αρχεία του Ραδιοφωνικού Ιδρύματος Κύπρου (ΡΙΚ) της περιόδου πριν το 1963, τα οποία είναι συνυφασμένα με την ιστορία της Τουρκοκυπριακής Κοινότητας.

Την ευθύνη για την υλοποίηση της διαδικασίας επιστροφής των έργων τέχνης και του αρχειακού υλικού ανέλαβε η Δικοινοτική Τεχνική Επιτροπή για τον Πολιτισμό. Ως γνωστό, η εν λόγω Επιτροπή είχε συσταθεί το 2015 από τους ηγέτες των δύο Κοινοτήτων, έχοντας ως κύριο στόχο την προβολή και τη διευκόλυνση της διοργάνωσης πολιτιστικών εκδηλώσεων που θα φέρουν τις δυο κύριες Κοινότητες της Κύπρου πιο κοντά.

Ήταν μια δύσκολη, επίπονη και ευαίσθητη διαδικασία. Πριν δύο χρόνια περίπου ο Τουρκοκύπριος Συμπρόεδρος της Τεχνικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό, Kani Kanol, εμπιστεύθηκε στην Ελληνοκύπρια Συμπρόεδρο Ανδρούλα Βασιλείου την ύπαρξη αυτών των έργων. Έκτοτε, ξεκίνησε ένας δύσκολος αγώνας από όλες τις απόψεις και από όλες τις πλευρές, μέχρι την επίτευξη του κοινού στόχου, που ήταν η ανταλλαγή των έργων τέχνης με οπτικοακουστικό υλικό σχετικό με την Τουρκοκυπριακή κοινότητα από το αρχείο του ΡΙΚ.

Πόσο καιρό εργάζεστε σε αυτό;

Το πράσινο φως για να ξεκινήσουμε δόθηκε στη συνάντηση του Ελληνοκύπριου ηγέτη Νίκου Αναστασιάδη και του Τουρκοκύπριου ηγέτη Μουσταφά Ακιντζί στις 26 Φεβρουαρίου 2019, οπότε και ανακοινώθηκε επίσημα η επιστροφή ενός σημαντικού αριθμού έργων τέχνης από τους Τουρκοκυπρίους στους Ελληνοκυπρίους, ως ένα από τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης που συμφωνήθηκαν. Οι Τουρκοκύπριοι, υπό την καθοδήγηση του Kani Kanol και της Ruzen Atakan, η οποία είχε και την ευθύνη της πρώτης καταγραφής και συσκευασίας τους, ανέλαβαν το τιτάνιο έργο της τελικής μεταφοράς τους από τα κατεχόμενα. Θεωρώ πως υπερέβαλαν εαυτόν και το έθεσαν ως προσωπικό (εγώ θα έλεγα και ηρωικό) στοίχημα. Παράλληλα, έπρεπε να βρεθεί και ένας ασφαλής χώρος αποθήκευσης, έρευνας, καταγραφής και προετοιμασίας τους για την έκθεση. Ταυτόχρονα, η Ελληνοκυπριακή πλευρά έκανε τις διαβουλεύσεις με το ΡΙΚ και το Αρχείο του για την προετοιμασία του οπτικοακουστικού υλικού για τους Τουρκοκύπριους. Λόγω διαδικασιών ψηφιοποίησης που γινόταν στο εξωτερικό και η διαδικασία αυτή ήταν επίσης δύσκολη και χρονοβόρα. Είδαμε τα έργα για πρώτη φορά μέσα από προβολή διαφανειών από του Τουρκοκύπριους φίλους μας στη συνεδρία της Δικοινοτικής Τεχνικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό της 13ης Μαρτίου 2019. Η συγκίνηση και των δύο ομάδων κατά τη διάρκεια της ιστορικής αυτής στιγμής ήταν απερίγραπτη. Προσωπικά,  είχα την χαρά και την τιμή να αναλάβω τη διαδικασία ταυτοποίησης των έργων καθώς και την αναζήτηση της προέλευσης τους. Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα διαδικασία, ένας συνδυασμός ιστορικού τέχνης και ντετέκτιβ!
Τελικά, καταφέραμε να ταυτοποιήσουμε το 98% και πλέον των έργων.

Ποιος είναι ο στόχος του πρότζεκτ; Μήπως αυτό το πρότζεκτ αποκάλυψε την εμπιστοσύνη μεταξύ δύο πολιτισμών;

Κύριος στόχος του πρότζεκτ είναι να καταδείξει πως ενωμένοι μπορούμε να καταφέρουμε πάρα πολλά και μάλιστα μέσω του πολιτισμού. Είναι επίσης σημαντικό να μην δούμε τη συγκεκριμένη πράξη ως ένα τέλος αλλά ως μία αρχή, μια κίνηση με μεγάλο συμβολισμό, η οποία, σε κάποιο βαθμό και μέσω της τέχνης, μας φέρνει αντιμέτωπους με το βεβαρημένο παρελθόν μας και τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να το επαναδιαπραγματευθούμε. Μέχρι τώρα είχαμε εκσκαφές για ανεύρεση σωρών και ανταλλαγές λειψάνων ένθεν κακείθεν της γραμμής. Εύχομαι τα έργα τέχνης να μας οδηγήσουν στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, αλλά και να μας βοηθήσουν  να ατενίσουμε το κοινό μας μέλλον με αισιοδοξία και ελπίδα.

Πρώτον, η έκθεση παρουσιάστηκε στη νεκρή ζώνη. Νομίζω ότι είχατε κάποιον ιδιαίτερο λόγο για αυτό. Αργότερα τα έργα εκτέθηκαν στη νότια Λευκωσία. Ποιες είναι οι διαφορές των δύο αυτών εκθέσεων;

Η πρώτη έκθεση με τίτλο In Culture We Trust πραγματοποιήθηκε στο ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας και η όλη διοργάνωση τέθηκε υπό την αιγίδα της Επιτροπής μας. Θέλαμε να αναδείξουμε την ιστορική και συμβολική σημασία της ανταλλαγής αυτής και το Λήδρα Πάλας ήταν ο ιδανικός χώρος για αυτό. Πέραν του ότι βρίσκεται στην Πράσινη Γραμμή, εκεί γίνονταν μέχρι και το 1974 πολλές εικαστικές εκθέσεις. Βέβαια, για λόγους ασφαλείας η έκθεση κράτησε για δύο μόνο μέρες και λόγω του περιορισμένου χώρου εκτέθηκε ένα μικρό μέρος των έργων τέχνης καθώς και το οπτικοακουστικό υλικό των Τουρκοκυπρίων.  Υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών, παρουσιάστηκαν σε ένα περιορισμένο κοινό μόνο εξήντα επτά έργα, καθώς και το οπτικοακουστικό υλικό του ΡΙΚ. , Η έκθεση εγκαινιάστηκε στις 3 Φεβρουαρίου 2020 σε μια ιδιαίτερη τελετή, παρουσία των δύο Κύπριων ηγετών, της Ειδικής Αντιπροσώπου του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ στην Κύπρο, των μελών της Τεχνικής Επιτροπής, διπλωματών, καλλιτεχνών και συγγενών τους, και παρέμεινε ανοικτή για δύο μέρες. Η φίλη Ruzen Atakan είχε την επιμέλεια για τα αρχεία ενώ εγώ είχα την επιμέλεια για τα έργα τέχνης. Την όλη προσπάθεια στήριξε η UNDP και η Ευρωπαϊκή Ένωση μέσα από ένα πρόγραμμα ενίσχυσης των τεχνικών επιτροπών, τις οποίες και ευχαριστούμε ιδιαίτερα. Θα ήταν παράλειψη μου επίσης να μην ευχαριστήσω τα Ηνωμένα Έθνη και ειδικά την Elizabeth Spehar και τον Sergiy Ilarionov, οι οποίοι μας βοήθησαν ενεργά σε όλα τα στάδια της δύσκολης αυτής διαδικασίας. Μετά το τέλος της πρώτης έκθεσης, τα έργα παραδόθηκαν επίσημα στην Κυπριακή Δημοκρατία, η οποία ανέλαβε, μέσω των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας, να τα παρουσιάσει στο ευρύ κοινό. Παράλληλα, ενεργοποιήθηκε η διαδικασία απόδοσης των έργων στους νόμιμους δικαιούχους, μέσω της Ειδικής Επιτροπής που ορίστηκε με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου.

Η δεύτερη έκθεση, η οποία θα διαρκέσει μέχρι τις 17 Οκτωβρίου, έχει τον τίτλο «Ξαναγέννηση»: Η επιστροφή 219  Έργων Τέχνης από την Τουρκοκυπριακή στην Ελληνοκυπριακή Κοινότητα, και παρουσιάζεται στην Κρατική Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης – ΣΠΕΛ. Η έκθεση επιθυμεί να αναδείξει τη μεγάλη καλλιτεχνική και ιστορική σημασία των έργων, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονται πολύ σημαντικά έργα Ελληνοκυπρίων και Ελλήνων καλλιτεχνών από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ταυτόχρονα, η έκθεση αναδεικνύει και τη μεγάλη πολιτιστική ανάπτυξη της Αμμοχώστου –από την οποία προέρχονται τα έργα– κατά τις δεκαετίες 1950-1970.

Πόσοι ζωγράφοι και πόσα έργα υπάρχουν στην έκθεση; Μπορούμε να μιλήσουμε για τους καλλιτέχνες; Ποιοι είναι αυτοί και είναι ακόμη εν ζωή;

Η έκθεση στη ΣΠΕΛ με τίτλο Ξαναγέννηση, χωρίζεται σε ενότητες ανάλογα με την εικαζόμενη ή επιβεβαιωμένη προέλευση των έργων (π.χ. Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου) και φέρνει στο φως εμβληματικά έργα ιστορικών Ελληνοκυπρίων καλλιτεχνών, όπως των Γεώργιου Πολ. Γεωργίου, Γιώργου Σκοτεινού, Στέλιου Βότση, Χριστόφορου Σάββα, Ανδρέα Χαραλαμπίδη, Μιχαήλ Κκάσιαλου, Ιωάννη Κισσονέργη, Νίκου Νικολαΐδη, Ρέας Μπέιλυ, Αδαμάντιου Διαμαντή, Τηλέμαχου Κάνθου κ.ά. Παρουσιάζονται, επίσης, έργα σημαντικών Ελλήνων καλλιτεχνών όπως των Γιάννη Τσαρούχη, Γιάννη Μόραλη, Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Γιώργου Γουναρόπουλου, Φώτη Κόντογλου κ.ά.

Τα έργα φιλοτεχνήθηκαν από 45 συνολικά καλλιτέχνες. Το μεγαλύτερο μέρος των έργων (140) προέρχονται από τη συλλογή της Δημοτικής Πινακοθήκης Αμμοχώστου. Σημαντικός αριθμός έργων (41) του ζωγράφου Γεώργιου Πολ. Γεωργίου προέρχονται από την οικία του στην Αμμόχωστο, όπου είχε και το εργαστήρι του. Εικοσιπέντε (25) έργα είναι του καλλιτέχνη Στέλιου Βότση. Τα περισσότερα από αυτά (24) είναι από τη σειρά «Παρουσίες» (περ. 1970-1973).  Ο Βότσης είχε συμμετάσχει σε μια μεγάλη έκθεση στο εξωτερικό και κατά την επιστροφή τους τα έργα έμειναν στο λιμάνι της Αμμοχώστου. Υπάρχουν και έργα καλλιτεχνών οι οποίοι είναι ακόμη εν ζωή όπως οι: Γιώργος Σκοτεινός, Ρέα Μπέιλυ, Αντρέας Χαραλαμπίδης, Γιώργος Κοτσώνης, Σέργης Σεργίου και Μαρία Τούρου.

Μετά την έκθεση θα δώσετε τα ζωγραφικά έργα στους ζωγράφους ή τις οικογένειές τους;

Όπως προανέφερα έχει ενεργοποιηθεί η διαδικασία απόδοσης των έργων στους νόμιμους δικαιούχους, μέσω της Ειδικής Επιτροπής που ορίστηκε με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου.

Ενδιαφέρεται ο κόσμος για την έκθεση;

Είναι πραγματικά συγκινητικό το ενδιαφέρον του κόσμου για την  έκθεση αλλά και για τις ξεναγήσεις που πραγματοποιούνται. Γι’ αυτό και ενώ επρόκειτο να τελειώσει τον Αύγουστο δόθηκε παράταση μέχρι τον Οκτώβριο λόγω του τεράστιου ενδιαφέροντος. Πρέπει να αναφέρω επίσης, ότι όλα τα κείμενα της έκθεσης είναι γραμμένα σε τρεις γλώσσες: Ελληνικά, Τουρκικά και Αγγλικά.

Έχετε καινούργια πρότζεκτς στο μυαλό σας για την υποστήριξη της ειρήνης στο νησί;

Η Επιτροπή μας ήταν και είναι εξαιρετικά ενεργή, ακόμη και εν μέσω της πανδημίας. Να σας θυμίσω τις παλιότερες μας δράσεις όπως η συναυλία στον Πύργο του Οθέλλου στην Αμμόχωστο και οι δύο αρχαίες τραγωδίες στο Θέατρο της Σαλαμίνας. Πρόσφατα, διοργανώσαμε και ποιητικές αναγνώσεις Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων ποιητών στο διαδίκτυο. Η Τεχνική Επιτροπή για τον Πολιτισμό κάνει ότι είναι δυνατόν για να  αναδείξει τον ρόλο της τέχνης και του πολιτισμού και πόσο αυτός θα είναι εξαιρετικά σημαντικός και καίριος σε ένα ομόσπονδο κυπριακό περιβάλλον. Προσωπικά, θεωρώ πως δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η βαρβαρότητα διαλύει τα πάντα ενώ η δημιουργικότητα ενώνει και μας πάει μπροστά προς το μέλλον. Θα πρέπει όλοι μας να κατανοήσουμε και να συγχωρήσουμε το παρελθόν και να αγαπήσουμε και να ενεργοποιήσουμε το κοινό μας μέλλον.